امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:

دنیا به منزله نقشى است که سر او کبر و چشمش حرص و گوشش طمع و زبانش ریا و دستش شهوت و قدمش عجب و قلبش غفلت و بى‏خبرى و رنگش فنا و حاصل و آخرش از دست رفتن است.

تخصیص هرکدام از این صفات خبیثه به عضوى از اعضا بى‏علت نیست.

چون سر، محل قواى ظاهره و باطنه است و باطنش مرکز بسیارى از امور، از جمله تخیّل است و خیالات مخالف واقع منشأ کبر و تکبر است، از این جهت کبر را به سر نسبت داده است.

و منشأ حرص غالباً چشم است، با چشم احوال کسانى که به حسب دنیا بر او زیادتى دارند مى‏بیند و ملاحظه مى‏کند که در خوراک و پوشاک و مسکن بسیارى افراد بر او مقدمند، به تدریج حال و هواى مثل آنان شدن در او زنده مى‏شود و همین حرکت او را به حرص بر دنیا دچار مى‏سازد.

در اینجا است که شریعت مقدسه به انسان مى‏گوید: در مراتب دنیایى پست‏تر از خود را ببین، تا شاکر گردى و در مراتب آخرتى بالاتر از خود را ببین تا حالت حرصت، جهت مثبت بگیرد.

و چون طمع، اکثر اوقات از گوش ناشى مى‏شود، مثل شنیدن این که فلان کس کریم است و عطایاى او به اکثر مردم رسیده و مى‏رسد و رد سائل نمى‏کند، او نیز به شنیدن این خبر، رغبت دیدن او مى‏کند و در مقام تلاش تحصیل آشنایى او مى‏شود و رفته رفته از اهل طمع مى‏شود، از این جهت طمع را نسبت به گوش مى‏دهد.

و چون ریا، اعلام عمل خیر به غیرست و این اعلام تحقق پیدا نمى‏کند مگر به زبان، ریا را به زبان نسبت داده است.

و چون اصل و عمده خواهش‏هاى دنیوى متعلق است، به اخذ و تناول و پس از مصرف کردن منشعب به لذات دیگر مى‏شود، مثل خوردن و آشامیدن و پوشیدن و شهوت راندن، از این جهت شهوت را به دست نسبت داده است. و چون عجب و بزرگ‏بینى متعلق است به محسوسات و به عبارت دیگر: چون ظهور عجب اکثراً در حرکات است، از این جهت عجب را به پا نسبت داد، مسئله قلب و غفلت آن و فناپذیرى دنیا و زوال آن نیز مسائل روشنى است که نیاز به توضیح فوق العاده ندارد.

چهره دنیا

گاهى گفته مى‏شود دنیا و منظور آن عبارت است از: نظام شگفت‏انگیز موجودات ارضى و سمایى اعم از جمادات و نباتات و آنچه که هست، بدون ملاحظه رابطه انسان با این نظام، در این صورت درباره دنیا هیچ بحثى نیست که در این مرحله براى دنیا نه رنگ تصدیق هست نه جهت تکذیب.

و گاهى گفته مى‏شود، دنیا و در این مرحله رابطه انسان با آن لحاظ مى‏شود، در اینجا باید چهره دنیا را بر اساس رابطه انسان با آن به دو صورت ترسیم کرد، چنانچه آیات قرآن مجید و روایات اصیل اسلامى بر این مسئله دلالت دارد.

اگر رابطه انسان با دنیا بر مبناى قواعد الهى باشد، یعنى راه تحصیل و خرجش، هماهنگ با قواعد عالى اسلام صورت گیرد، بدون شک این گونه رابطه با دنیا، رابطه‏اى است خدایى و به عبارت دیگر: این چهره از دنیا خیر محض و سازنده آخرتى آباد است و این‏گونه دنیا و آخرت همان دنیا و آخرتى است که تمام انبیا براى برپا کردن آن مبعوث به رسالت شده‏اند و پیامبر عزیز اسلام صلى الله علیه و آله مکرر در مجالس مکه، به مردم گوشزد کردند:

إنّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِخَیْرِ الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ «1».

به درستى که من براى رساندن خیر دنیا و آخرت به شما آمده‏ام.

و اگر رابطه انسان با دنیا بر اساس خواسته‏ها و امیال و غرائز و شهوات آزاد باشد و براى تحصیل و خرجش، هیچ حقى از هیچ کسى ملاحظه نشود، البته این گونه دنیا شرّ محض و مخرّب آخرت است و آیات کتب آسمانى به خصوص قرآن مجید و همه انبیا وائمه علیهم السلام از این شکل رابطه، منع کرده‏اند.

رابطه با مقام دنیایى اگر رابطه یوسفى و سلیمانى و امیرالمؤمنینى است، این رابطه خیر و خیر ساز و مقدمه‏اى براى رسیدن به نعیم آخرت است، چرا که در این رابطه شخص رابط از مقام و قدرتش براى استقرار حق و فرهنگ حق و پاسخ به دادخواهى مظلوم استفاده مى‏کند.

و اگر رابطه با مقام دنیایى رابطه فرعونى و نمرودى و یزیدى و.. است، این رابطه شرّ و شرساز است و حاصلى جز رساندن انسان به عذاب ابدى آخرت‏ ندارد، چرا که در این نوع رابطه حق مطرح نیست، بلکه نابودى و پایمال کردن حق و حقیقت مطرح است، در ارتباط با علم و مال و منال هم این دو صورت مطرح است.

رابطه دنیایى در نهج البلاغة

حضرت على علیه السلام در «نهج البلاغة» این دو شکل رابطه را این گونه ترسیم مى‏نمایند:

وَإنَّما الدُّنْیا مُنْتَهَى بَصَرِ الْأعْمى‏، لا یُبْصِرُ مِمّا وَراءَها شَیْئاً وَالْبَصیرُ یَنْفُذُها بَصَرُهُ وَیَعْلَمُ أنَّ الدّارَ وَراءَها، فَالْبَصیرُ مِنْها شاخِصٌ وَالْأعْمى‏ إلَیْها شاخِصٌ، وَالْبَصیرُ مِنْها مُتَزَوِّدٌ وَالْأعْمى‏ لَها مُتَزَوِّدٌ «2».

دنیا در نظر کور دلان آخرین مرز آفرینش است که فراسوى آن چیزى نمى‏بیند، به همین خاطر تمام همّتش و ماهیت و وجودش و حیثیّت و هویّتش، خرج آن مى‏گردد و پس از به دست آوردن آن، ناگهان از دست داده و با دست تهى از دنیا مى‏رود، اما روشن دل و انسان بصیر و بینا دیده‏اش را به حقیقت باز مى‏کند و آن را مى‏بیند و مى‏یابد که پس از آن جهان دیگرى است، چرا که نظام عالى علم و به خصوص وضع حیات انسان اقتضا دارد که حتماً و بدون شک پس از این دنیا دنیایى دیگر براى رسیدن به نتیجه اعمال باشد.

بینا، به وسیله بندگى و طاعت و ترک معصیت از افتادن به دام دنیا مى‏گریزد و نابینا، با ترک طاعت و آلوده شدن به گناه، دچار اسارت این خانه فریبنده مى‏گردد.

شخص بینا، براى آینده‏اش از دنیا توشه مى‏گیرد و نابیناى بدبخت تمام وجودش را براى فراهم کردن توشه، براى دنیا خرج مى‏کند و به عبارت دیگر: دنیا برده بینا و حاکم و مولاى نابیناست.

رابطه بینا با دنیا براساس عفاف و کفاف و انفاق و رابطه نابینا و کور دل با دنیا بر مبناى حرص و طمع و بخل است و این دنیا کجا و آن کجا که در این مرحله، دنیا هلاک کننده و در آن مرحله، دنیا سازنده و پرداخت کننده است.

اگر دنیا و شؤونش را فقط و فقط به خاطر حضرت حق بخواهید، نه طاعتى از دست مى‏رود و نه به گناهى از گناهان کبیره، آلوده مى‏گردید.

تمام بدبختى‏هاى انسان در این دنیا با دست خودش فراهم مى‏گردد و آن هم محصول رابطه غلط او با دنیاست، این دنیا همان دنیایى است که انبیا و ائمه علیهم السلام در آن زندگى کردند و هر یک به سهم خود از آن بهره‏بردارى نمودند، از خوراک و مسکن و پوشاک و مقامش و سایر شؤون آن استفاده کردند و سپس با کمال عزت و با کوله‏بارى از فیض و رحمت حضرت حق به سوى عالم بقا شتافتند، بیایید شما هم با این دنیا همانند انبیا و ائمه، رابطه برقرار کنید، با مال و منالش و جاه و مقامش و زر و زیورش و زن و فرزندش همسان با آن بزرگواران عمل کنید، تا هم در این دنیا و هم در آن دنیا از عمر و از حرکات و اعمال و اخلاق خود بهره‏مند شوید.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- الأمالى، طوسى: 581، حدیث 1206؛ بحار الأنوار: 38/ 223، باب 65، حدیث 24.

(2)- نهج البلاغة: خطبه 133؛ غرر الحکم: 132، حدیث 2277.